آیین نوروز باستانی

ایرانیان از دیرباز شادی را مهمترین بخش زندگی خویش می دانستند. با نگاهی به تاریخ، به روشنی خواهیم دید که ایرانیان باستان همواره روزهایی را به عنوان جشن، چه مذهبی و چه ملی، به شادی و سرور پرداخته اند.

ایرانیان با برگزاری جشن های بسیار، شادی هایشان را با هم تقسیم می کردند. بیشتر این جشن ها، چه آنها که هم اکنون برگزار می شود، چه آنها که فراموش شده اند، ریشه در آیین زرشت دارند و شاید بتوان گفت یکی از دلایل عظمت تمدن ایران وجود این جشن های بزرگ ملی است که نظیر آن در میان دیگر اقوام و ملل کمتر یافت می شود.

واژه جشن فارسی از واژه (یسن) اوستایی گرفته شده است که به معنای ستایش و پرستش است. جشن در ایران به همان معنی عید است. در میان زرتشتیان معمول بوده و هست که در پیش درآمد هر جشنی مراسم و آداب دینی (به نام جشن خوانی) برگزار می کنند که بخش بزرگ آن خواندن دعاها و سرودهایی از اوستا همراه با درخواست آمرزش گذشتگان، خجسته کردن خوراک هایی که پخته می شود و بعد بخش کردن و خوردن آنها است. هدف از برگزاری این جشن ها و گردهم آیی ها، نزدیکی توده های مردم به هم، برای ابراز محبت و همراهی و کمک و یاری به یکدیگر بوده است.

پیش از پرداختن به نحوه و زمان برگزاری این آیین و رسوم، شرحی کوتاه بر پیدایش تقویم یا گاه شمار امروزی و نحوه تقسیم ایام یک سال خواهیم داشت. گاه شماری به صورت کنونی در سال 1304 هجری شمسی برابر با 1343 هجری قمری در ایران پدیدار شد و سال شمسی، سال رسمی ایرانیان قرار گرفت. یعنی گردش سال را از آغاز فرا رسیدن بهار حساب کرده و کبیسه را در هر سال قرار دادند و نوروز را که در گردش بود، پابرجا و در آغاز نخستین روز بهار بنا نهادند.

شش ماه آغاز سال را  سی ویک روز و پنج ماه دوم سال را سی روز قرار دادند. مگر در سال های کبیسه یعنی هر چهار سال یک بار که آن هم سی روز حساب می شود. این روزها ماه های فارسی 360 روز می شود که 5 روز آخر را به نام پنجه یده، نامیده اند.

پیش از آن در ایران، سال و ماه قمری بنای تاریخی و آغاز سال به شمار می رفت و پس از یورش تازیان، پدیده تاریخ در ایران، سال هجرت قرار گرفت و به جای سال شمسی و ماه های ایرانی، سال و ماه قمری پدید آمد، ولی زرتشتیان، همچنان گاه شمار ساسانی را نگهداشته و حساب سال و ماهشان با سال و ماه شمسی بود.

ناگفته نماند که قراردادن نوروز در آغاز بهار، از روزگار ملکشاه سلجوقی (465 تا 485 هجری قمری) برقرار شد که به نام سازنده آن (تاریخ جلای یا ملکی) نامیده شد.

چهارشنبه سوری

بیشتر مردم به گونه ای جشن نوروز را با جشن فروردینگان در هم می آمیزند. باید یادآور شد که آتش افروزی پایان سال نیز که اکنون به چهارشنبه سوری موسوم است از جمله جشن های فروردینگان است. در واقع اساس این جشن ها پایین آمدن فروهرها از آسمان بود. یکی از برجسته ترین مراسم این جشن افروختن آتش بود. در بیشتر جشن ها افروختن آتش در آتشکده ها و خانه ها از مراسم اصلی بود. این جشن پس از اسلام به چهارشنبه سوری دگرگون شد و چون عرب ها چهارشنبه را نامبارک می دانستند، می کوشیدند نحسی این روز را با برافروختن آتش و شادمانی در شب چهارشنبه آخر سال برطرف کنند.

شاید بتوان گفت سالی که ایرانیان بنا بر روش دیرینه پس از ساسانیان این شب را جشن گرفتند این جشن با چهارشنبه آخر سال متقارن بوده و از آن پس آن را با نام چهارشنبه سوری برقرار کردند. چون افروختن آتش، نشانه پیروزی روشنی بر تباهی و بیماری و نکبت بود، کم کم رسم پریدن از روی آتش و خواندن ترانه هایی مانند، سرخی تو از من و زردی من از تو باب شد. گفته می شود که در چنین شبی مردم به رفت و روب خانه پرداخته، به گرمابه رفته و لباس نو بر تن می کردند و در اتاق ها نقل و نبات و شیرینی و میوه و گل و سبزی قرار داده و در کنار آتش نیز خوراکی های ویژه می گذاشتند. یکی از آیین های مهم این شب تهیه آجیل مشکل گشا یا همان آجیل هفت مغز زرتشتیان است که برای گشایش کارها استفاده می شود. این آجیل بر ساخته از هفت گونه میوه خشک و شامل پسته، بادام، سنجد، کشمش، گردو، برگه هلو، انجیر و خرما بود که معمولاً بین افراد مختلف پخش می شد. فالگوش ایستادن، قاشق زنی، کوزه شکستن و شال اندازی نیز از دیگر مراسم خاص این شب است.

قاشق زنی

قاشق ن، پنهان در پارچه ای بزرگ به طور ناشناس، پشت در خانه ها رفته و کسانی که در خانه هستند در پیاله های آنها آجیل و نقل و نبات و غیره می ریختند .

کوزه شکستن

 برای به جا آوردن مراسم کوزه شکستن مردم از سر در نقاره خانه بالا می رفتند، کوزه ای آب ندیده با خود می بردند و از آنجا به زمین می افکندند و می شکستند. کسانی که بدان جا دسترسی نداشتند از بام خویش کوزه را به زمین می افکندند. این کار در بسیاری از شهرهای ایران هنوز معمول است. عقیده بر این است که قضا بلاهای بد را در کوزه متراکم کرده اند و چون بشکنند آن دفع شود.

فال گوش

 فال گوش هم رسمی است که در آن کسانی که حاجتی داشتند شب چهارشنبه سوری نیت می کردند و بر سر چهارراه یا گذری به فال گوش می ایستادند و به سخن نخستین عابری که از آنجا عبور کرد، توجه کرده و هر چه که بر زبان او جاری می شد در استجابت مقصود خود به فال نیک یا بد می گرفتند. همین فال را ممکن است بر پشت در خانه یا اتاقی، بدون آن که کسانی که اندرون خانه یا اتاق هستند بدانند که کسی بر در ایستاده است، گوش فرا داده و اولین سخنی را که گفته می شود در اجابت مقصود خود یا ناروا ماندن آن تعبیر کنند.

شال اندازی

در رسم شال اندازی جوانان، به ویژه جوان که نامزد دارد از روی بام خانه دختر شال خود را فرو می اندازد و صاحبخانه شیرینی و گاه پیراهن در آن می پیچد و گره می زنند. کسی که شال می اندازد نباید شناخته شود.

نوروز

نوروز، از جشن های باستانی ایرانیان است که امروزه در محدوده جغرافیایی ایران باستان یعنی ترکمنستان، تاجیکستان، افغانستان، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و نواحی کردنشین ترکیه و عراق برگزار می شود.

ایرانیان پیشین، خوان نوروزی خود را که امروزه به نام سفره هفت سین خوانده می شود با چیدن هفت چیز در سفره می آراستند. روایت است که تا زمان چیرگی عرب، خوان نوروزی با هفت چیز که حرف نخست آن با شین بوده آراسته می شد و آن هفت شین عبارت بود از: شمع، شیرینی، شراب، شیر، شربت، شکر، شانه و گلاب. پس از چیرگی عرب به انگیزه این که یکی از این هفت شین ها شراب بوده و چون در دین اسلام خوردن شراب نهی شده است، هفت شین را به هفت سین دگرگون کردند. باید دانست که هفت شین و هفت سین هر دو نادرست است و ایرانیان باستان در سر سفره نوروزی از هفت گونه میوه خشک شده یا تر برای خوان نوروز سود می جستند و آن را هفت چین (هفت چیدنی) می نامیدند که عبارت بود از: سنجد، سماق، سمنو، سیب، سیر، سرکه و سبزی اما نام هفت سین از آن زمان باقی ماند. روزهای خوش گذرانی در آن ایام 21 روز بوده که هر روز مختصر مراسم خاصی به ترتیب زیر بوده است.

روز نخست فروردین تا روز سوم برای دید و بازدید خویشاوندان و بزرگان

از روز سوم تا ششم فروردین دید و بازدید همگانی و برگزاری جشن ریپتون ( به یمن بازگشت ایزد)

از روز ششم تا نهم فروردین برای اجراء جشن خوردادگان

از روز نهم تا سیزدهم فروردین پذیرفتن همه اقشار  در دربار عام پادشاهی

از روز سیزدهم تا نوزدهم فروردین برای گردش و شادمانی و رفتن در باغ ها و بوستان ها و کشتزارها در خارج از شهر.

از روز نوزدهم تا بیست و یکم فروردین برای اجراء آیین های جشن فروردگان.

روز بیست و یکم پایان جشن و ویژه گردش و شادمانی در بیرون از شهر است.

به طور کلی از جشن های متعددی که در ایران باستان مرسوم بود، هیچ یک به طول و تفصیل نوروز نیست. نوروز تنها جشنی است که یک جشن کوچک تر (چهارشنبه سوری) به پیشواز آن می آید و جشنی دیگر (سیزده به در) به بدرقه آن. اما به غیر از چهارشنبه سوری و سیزده به در که هر یک آداب خود را دارند، نوروز در گذشته دارای آداب چندی بوده است که امروز تنها برخی از آنها برجای مانده و پاره ای دیگر در گذر زمانه از بین رفته اند. از رسم های به جا مانده راه افتادن حاجی فیروز است.

حاجی فیروزها پا چهره ای سیاه کرده و لباسی به رنگ قرمز، همراه با کلاه دوکی شکل قرمز، دایره و دنبکی به دست می گیرند و به خیابان می آیند و به رقص و شیرین کاری و خواندن اشعاری با ضرب آهنگ رقص می پردازند. البته در ایام تقارن با ماه های سوگواری چنین مراسمی اجراء نمی شود. خانه تکانی از دیگر آیین های نوروز است. ده پانزده روز مانده به نوروز خانه تکانی شروع می شود. در این آیین، همه وسایل خانه گردگیری و شست وشو می شود.

سبز کردن دانه و حبوب

از دیگر آیین های نوروزی، سبز کردن دانه ها و حبوبات است (مانند ماش و عدس و گندم و شاهی) که به ویژه ن در ظروف گوناگونی به عمل آورده و روز سیزدهم نوروز و جشن بهاری دسته جمعی به بیرون شهر رفته و آن را به آب روان می افکنند.

آراستن سفره هفت سین

مرسوم است که در سفره هفت سین در کار سین های ذکر شده، میوه، گل، شیرینی های سنتی، سبزی خوردن، کتاب آسمانی، دیوان شاعران و آینه قرار دهند.

سیزده به در

روز سیزدهم فروردین مردم به دامن طبیعت رفته و به بازی و گردش می پردازند. در ایران باستان عدد سیزده همچنین روز سیزدهم (سیزده فروردین) نحس و بدشگون شمرده می شد به همین دلیل مردم در این روز به دامن طبیعت پناه می برند.